صنعت طیور در خلال تاریخ حیات خود همواره با مشکلات بزرگی روبرو بوده است ، بطوریکه گاهی اوقات مشکلات به وجود آمده محدود به یک واحد پرورش طیور نشده بلکه یک منطقه ، شهر، کشور وحتی یک قاره را فرا می گیرد .
عوامل بیماریزا از آفتهایی هستند که عامل اصلی این همه گیریها بوده و خسارات جبران ناپذیری به صنعت طیور وارد می نمایند ، یکی از اثرات مواجهه پی درپی با بیماریها در سطح مرغداری توجه بیشتر به روشهای پیشگیری از بیماریها بوده است.
شناخت هرچه بیشتر راههای جلوگیری از ازدیاد وفعالیت این عوامل موجب حفظ و گسترش صنعت مرغداری خواهد شد . بدین منظور استفاده از روش امنیت زیستی که روشی ساده و کاربردی است ضروری به نظر می رسد ، به عبارت دیگر این روش کاربرد اقداماتی است جهت جلوگیری از سرایت بیماریها و عوامل بیماریزا به طیور که باید برای انجام آن به موارد زیر توجه نمود:
- اولین اقدام برای انجام یک برنامه امنیت زیستی جامع ، انتخاب مکان مناسب می باشد . ساختمانها و تاسیسات پرورش طیور باید در زمینهایی احداث شوند که دارای استحکام لازم و شیب مناسب بوده و نسبت به زمینهای اطراف مرتفع تر باشند تا آب برف و باران به آنها نفوذ نکرده ودر مسیر آبهای جاری قرار نگیرند .
- ساختمان مرغداری باید در منطقه ایی عاری از آلودگیهای محیطی ساخته شود و از نزدیکترین مزارع پرورش طیور و صنایع مرتبط با آن (کارخانجات تولید خوراک طیور ، کشتارگاهها ، کارخانجات جوجه کشی و ... ) براساس ضوابط سازمان دامپزشکی فاصله داشته باشد و در مسیر واحدهای مرتبط با صنعت طیور نیز قرار نگیرد .
- با توجه به تنوع آب و هوایی و شرایط اقلیمی و جوی هر منطقه ، ساختمانها و تاسیسات محل پرورش طوری طراحی و احداث شوند که با شرایط آب و هوایی خاص آن منطقه سازگار باشند .
- بهتر است از مصالح ساختمانی مانند چوب و موادی که امکان ضد عفونی آنها مقدور نیست استفاده نشود و درزها و شکافهای سالن به طور کامل مسدود و لایه های داخلی ساختمان نفوذ ناپذیر شوند تا حشرات و جوندگان امکان ورود به سالن را نداشته باشند .
- کف سالن طوری طراحی و ساخته شود که بتوان به راحتی فضولات و آب را از آن خارج کرد ، از آنجائیکه کفهای خاکی را نمی توان به طور موثر پاکسازی و ضدعفونی نمود واز نظر جوندگان و امنیت بهداشتی مخاطره آمیز هستند ، بنابراین باید از کفهای محکم ( کف سیمانی و.... ) استفاده نمود .
- سطوح داخلی و خارجی کلیه سالنها باید قابل شستشو و ضدعفونی بوده و همچنین بین سالنها و اطراف آنها از مصالح محکم وغیر قابل نفوذ ( آسفالت ، سیمان و ...) استفاده شود بطوریکه قابل شستشو و ضد عفونی و شعله دادن باشند .
- سالنهای منطقه تا حد امکان در مناطق آرام قرار گیرند تا از بروز استرس ناشی از سروصدا جلوگیری شود.
- طول سالنها در جهت باد قرار گیرد تا از کوران هوا جلوگیری وباعث تهویه مناسب وممانعت از فشار باد بر سالنها گردد .
- جهت سالنها در مناطق سردسیر باید جنوبی یا غربی و در منطقه های گرمسیر شمالی یا شرقی باشد .
- دربهای ساختمان محل پرورش باید به طرف خارج باز شده و سطوح جلویی دربها با بتون پوشیده شده و شیب مختصری به طرف خارج سالن داشته باشند .
- برای هر سالن اتاق سرویس جهت جلوگیری از ورود مسیر هوای بیرون ، نصب مخزن جهت آب دارویی و اقدامات کنترلی گله و سایر تجهیزات در محل مناسب در نظر گرفته شود .
- در حد امکان سعی شود که درب ورودی بعضی از تاسیسات مانند انبار دان ، تانکر ذخیره سوخت، انبار پوشال و ... در قسمت بیرون محوطه مزرعه ( جوار حصار) تاسیس شود تا از ورود ماشینهای حمل دان و سوخت و... بطور مستقیم به مرغداری جلوگیری شود.
- از کاشت درخت در جوار سالنها به جهت ممانعت از لانه گزینی و تجمع پرندگان پرهیز شود ، برای این منظور باید درختکاری در اطراف حصار مزرعه با فاصله مناسب از سالنها به صورت چند ردیفی یا چند لایه صورت گیرد .
- ساختمانهای اداری و مسکونی در مدخل مزرعه احداث شوند .
- حوضچه ضدعفونی با ابعاد و عمق مناسب و همچنین اتاق گاز یا محلی برای غوطه ور کردن وسایل جهت ضدعفونی،در مدخل ورودی مزرعه تعبیه گردد .
- محوطه مرغداری باید فاقد نکات کور و غیر قابل کنترل باشد و هیچگونه تاسیسات اضافی و مستعمل در محوطه دیده نشود .
- کانال دفع آبهای زائد ( به عمق 50 سانتیمتر ) با شیب مناسب در محوطه مرغداری احداث شود و مسیر هدایت آن باید دارای پوشش مناسب و قابل کنترل باشد .
- کوره لاشه سوز و چاه تلفات با فاصله لازم از منابع آب و شبکه آبرسانی و با در نظر گرفتن جهت وزش باد ، در دورترین نقطه از سالنها احداث شده و در دسترس حیوانات نباشند .
- واحد مرغداری باید دارای منابع سوخت کافی و با ظرفیت مناسب باشد، همچنین فاصله لازم بین منابع تامین سوخت و آب مصرفی مرغداری به منظور جلوگیری از نشت مواد سوختی به شبکه آبرسانی ، رعایت شود .
- مرغداری باید دارای شبکه برق رسانی کافی جهت سالنها و سایر تاسیسات بوده و مسیرهای سیم کشی برق نیز عایق بندی شده باشند ، ضمنا وجود موتور برق اضطراری نیز ضروری است .
- اطاق کالبد گشایی به تناسب ظرفیت هر مزرعه درمکان مناسب و نزدیک به محل دفع تلفات تاسیس شده و قابل شستشو و ضد عفونی باشد.
- با تعبیه حصار اطراف مزرعه از ورود حیوانات و افراد متفرقه جلوگیری شود .
- احداث پارکینگ در خارج از محوطه مرغداری به منظور جلوگیری از ورود خودروهای متفرقه ضروری است .
به طور کلی ساختمانها و تاسیات محل پرورش طیور گوشتی باید طوری احداث شوند که به راحتی شستشو، ضد عفونی ، تهویه و نوردهی مناسب و ... صورت گیرد .
قبل از ورود وسایل نقلیه ضروری ( ماشین مخصوص حمل جوجه ، ماشین حمل مواد خوراک طیور و ... ) باید ابتدا به وسیله آب فشار قوی شستشو و سپس ضدعفونی گردند .
نکته قابل توجه این که ضدعفونی زمانی موثر است که قبل از آن سطوح وسابل به خوبی باآب شستشو و تمیز شوند و سپس با توجه به شرایط آلودگی منطقه ، نوع و دز مناسب، ازماده ضدعفونی استفاده شود.
- باید برای همه پرسنل مزرعه و بازدیدکنندگان کلاه ، لباس ، چکمه و ماسک تمیز و ضدعفونی شده جهت استفاده در داخل سالنها فراهم باشد .
- کلیه کارگران مرغداری باید دارای کارت بهداشتی از شبکه بهداشت و درمان باشند .
- بهترین روش قرنطینه ، دوش گرفتن همراه با تعویض لباس و کفش در بدو ورود به مزرعه می باشد . در محل قرنطینه حتما باید دو قسمت که اصطلاحا آنها را آلوده ( قبل از دوش گرفتن و تعویض لباس و کفش ) و غیر آلوده ( بعد از دوش گرفتن و تعویض لباس وکفش ) می نامند وجود داشته و این دو قسمت باید به نحو مشخصی کاملا از هم جدا باشند .
- نکته اساسی ، آموزش صحیح در مورد اهمیت روزافزون برنامه های امنیت زیستی به افراد مرتبط با صنعت طیور می باشد . مدیریت مرغداری باید تلاش نماید تا اطلاعات و نکات مدیریتی کاربردی را به زبانی ساده و قابل فهم به تمامی پرسنل در رده های مختلف انتقال دهد
- تعداد بازدیدکنندگان و افراد دیگری که به هر دلیل وارد مزرعه می شوند محدود باشد و همچنین قبل از ورود به سالنها باید کفش و لباسهای خود را تعویض نموده و استحمام کنند و تمیز نگه داشتن محل استحمام و شستشوی لباسها و چکمه های استفاده شده امری لازم و ضروری است .
- مسیرهای رفت و برگشت پرسنل در داخل مزرعه تعیین گردیده وبه طور مرتب ضدعفونی ( آهک پاشی و ...) شود .
- جهت بازدید از سالنها یک طرفه باشد یعنی از سالن حاوی طیور جوانتر به طرف سالن طیور مسن تر یا از طرف گله سالم به سمت گله ایی که احتمال بیماری در آن وجود دارد صورت گیرد .
- همیشه بازدید از واحدهای مختلف مرتبط با صنعت طیور ( جوجه کشی ، مزارع مرغ مادر ، تخمگذار ، گوشتی و کشتارگاهها ) باید بر اساس یک نظم منطقی صورت گیرد ، به عنوان مثال هیچوقت نباید بعد از بازدید از یک کشتارگاه وارد مزرعه پرورش طیور شد .
- از رفت وآمد پرسنل مرغداری به سایر واحدهای پرورش طیور جدا جلوگیری شود .
- از نگهداری و پرورش هر گونه پرنده ( کبوتر ، پرندگان زینتی و ...) و حیوانات خانگی توسط کارگران در محوطه مرغداری جلوگیری شود .
- حدالامکان سعی شود که پرسنل فارم در واحد پرورش از مصرف فراورده های طیور ( تخم مرغ و ...) به عنوان غذای مصرفی جهت جلوگیری از انتقال عوامل بیماریزا خودداری کنند .
- امکان شستشوی دست و صورت در هر منطقه ایی که کارگران کار می کنند وجود داشته باشد .
- برای قسمتهای مختلف مزرعه از رنگهای مختلف لباس ، چکمه و کلاه استفاده شود ( به عنوان مثال پرسنل سالن از یک رنگ خاص و دیگر قسمتها از رنگهای دیگر اسفاده نمایند ).
- آب مصرفی طیور از نظر فیزیکی و شیمیایی و بالا بودن بیش از حد سختی و یا مواد جامد محلول در آب مورد آزمایش قرار گیرد.
- شبکه آبرسانی مرغداری باید به خوبی قابل کنترل ، لایروبی ، شستشو و ضدعفونی بوده و هیچگونه نفوذی از قسمتهای مختلف به ویژه فاضلاب به داخل آن صورت نگیرد و همچنین باید به نحوی مورد استفاده قرارگیرد که آب نشت نداشته و بر روی بستر نریزد .
- مخزن اصلی آب مصرفی طیور باید کاملا تمیز و دور از دسترس پرندگان و حیوانات باشد وهمچنین درمعرض گرما یا سرمای مستقیم قرار نگیرد .
- در سیستم آبرسانی مرغداری کنتور تعبیه شود تا به راحتی مصرف آب ثبت و بررسی شود ، اطلاع دقیق از میزان آب مصرفی معیار مناسبی برای محک زدن وضعیت سلامت گله ، آب وهوای سالن و تغذیه طیور می باشد .
- انبار محل نگهداری دان مصرفی طیور عاری از هر گونه آلودگی و کاملا خشک بوده ، دیوارها و کف آن از مصالح محکم و غیر قابل نفوذ ساخته شوند تا جوندگان و حیوانات موذی راهی برای ورود به انبار نداشته باشند .
- تورهای فلزی مشبک بر روی پنجره ها و دریچه های نورگیر انبار دان نصب شوند تا از ورود پرندگان به انبار جلوگیری به عمل آید.
- کیسه های حاوی مواد خوراک ( دان آماده ، کنسانتره ، مکملها و ... ) باید روی پالت قرار داده شوند و همچنین نظافت و بهداشت دیوارها ، کف پالتهای انبار دان به طور مرتب و اصولی صورت گیرد .
- اقلام اولیه دان ( ذرت ، کنجاله سویا ، گندم و ... ) از مراکز معتبر و شناخته شده که اقلام خوراک کاملا سالم و عاری از آلودگی تهیه می نمایند خریداری شوندوتنظیم جیره غذایی می بایست با توجه به کیفیت مواد اولیه خوراک صورت گیرد.
- برای جلوگیری از شکل گیری مایکو توکسین ها در دان بایستی آنها را در شرایط مناسب از نظر دما و رطوبت نگهداری واز نفوذ حشرات به آن جلوگیری شود.
- از دان اضافه سایر واحد ها به هیچ وجه برای مصرف طیور استفاده نشود .
- نمونه گیری وآزمایش مواد اولیه خوراک و دان مصرفی باید طبق برنامه مدون انجام شود زیرا جهت سلامت و رشد پرندگان تامین خوراک عاری از آلودگی امری ضروری است .
- سعی شود که از کیسه های دان مصرف شده جهت بسته بندی مجدد خوراک طیور استفاده نشود .
- خوراک گله باید به صورت تازه تهیه شده و جیره آن متعادل باشد ، بنابراین دان آماده جهت استفاده بیش از یک هفته در انبار دان نگهداری نشود .
- از اقدامات ضروری در تغذیه طیور ، ثبت اطلاعات مربوط به مصرف دان ( از طریق وزن کردن دان مصرفی ) میباشد .
- به عنوان یک قاعده کلی پایین آمدن اشتها در گله که نتیجه کاهش مصرف دان می باشد به عواملی مانند بروز بیماری ، ضعف مدیریت ، تغذیه نامطلوب از نظر کمی و کیفی ، عدم کنترل مناسب عوامل محیطی و ... بستگی دارد .
- در واحد پرورش طیور از دانخوری وآبخوری های کاملا بهداشتی و مناسب ، قابل شستشو و ضدعفونی و با توجه به تناسب ظرفیت گله استفاده شود .
- در سالنهای پرورش جهت طراحی سیستم تهویه موارد زیر به عنوان نکات لازم پیشنهاد می گردد :
1- میزان هوای لازم بر اساس بالاترین میزان وزن زنده پایان دوره ، حداکثر گرمای محیط و وضعیت رطوبت سالن می بایست در نظر گرفته شود تا هوای مورد نیاز تامین گردد .
2- ورود هوا به نحوی تنظیم شود که از ایجاد کوران هوا در سالن جلوگیری به عمل آید .
3- سیستمهای تهویه با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه توسط کارشناسان ذیربط طراحی گردد .
4- سیستم خنک کننده برحسب شرایط جغرافیایی باید به نحوی تنظیم شود که در گرمترین فصل سال دمای هوای داخل سالن راکاهش داده به نحویکه از تنفس دهانی ( anting P ) جوجه ها جلوگیری به عمل آید .
5- به منظور جلوگیری از پخش هوای داخل به محیط اطراف خارج سالن، کانال فلزی ( داکت ) بر روی هواکشها نصب شود و همچنین در زیر محل خروجی هوا حوضچه های مناسب حاوی آب جهت جلوگیری از پخش گرد و غبار تعبیه گردد.
- سالنهای پرورش ، محیط اطراف آنها و همه تجهیزات قبل از ورود جوجه ها باید کاملا تمیز و عاری از آلودگی باشند و هر گونه موارد مستعمل آلوده دوره پرورش قبلی و فاقد کارآیی معدوم و سوزانده شوند .
- بستر تهیه شده باید فاقد رطوبت ، نرم و عاری از عوامل بیماریزا ( خصوصا عوامل قارچی ) بوده که منجر به نقص و ایجاد ضایعه در اندامها و قسمتهای مختلف بدن طیور نشود .
- بستر در اثر عوامل مختلفی خیس و اصطلاحا کلوخه می شود که از جمله می توان به موارد تعداد بیش ا ز حد پرنده در واحد سطح ، متعادل نبودن درجه حرارت ، تهویه ، رطوبت سالن وبرخی از بیماریها مانند کوکسیدیوز و گامبورو اشاره کرد.
- خیس بودن بستر زمینه بروز کلی باسیلوز ، آنتریت ، مشکلات اندامهای حرکتی وافت کیفیت لاشه را فراهم می آورد که با اصلاح سیستم تهویه و گرمایش و بهم زد ن یا تعویض بسترهای خیس و کلوخه شده می توان از بروز وضعیت فوق جلوگیری نمود .
- جوجه ها ی خریداری شده باید کاملا سالم وعاری از عوامل بیماریزای عفونی: مایکوپلاسما گالیسپتیکوم ( MG ) و مایکوپلاسما سینوویه ( MS ) و عوامل بیماریزای مزمن تنفسی : سالمونلا پلوروم ( SP) و سالمونلا گالیناروم ( SG ) همچنین دارای تیتر آنتی بادی مادری (آنفلوانزا، نیوکاسل و...) مناسب باشند .
- جوجه ها باید با ماشین مخصوص حمل جوجه یکروزه وبا رعایت ضوابط بهداشتی به مزرعه منتقل شوند .
- تعداد پرنده ها در واحد سطح با توجه به امکانات پرورش بیشتر از حد استاندارد نباشد .
- برای حفظ موزین بهداشتی در هر نوع واحد مرغداری بهترین روش پرورش گله استفاد از روش یک سنی است ، همچنین باید انتخاب جوجه ها از یک گله مادر واز یک نژاد صورت گیرد .
- استفاده از کارت اطلاعات پرورشی جهت هر گله وبه طور مجزا برای هر سالن توصیه می شود ( این کارت باید حاوی عنوان های تعداد جوجه ریزی ، تاریخ جوجه ریزی ، نژاد و وزن جوجه یکروزه، تلفات روزانه ، واکسیناسیون ، مقداردان مصرفی روزانه ، داروی مصرفی و کلیه مسائل مدیریتی باشد ) .
- مهمترین برنامه امنیت زیستی اجرای برنامه کامل واکسیناسیون است که باید بر اساس آلودگی منطقه ، نوع واکسن، انتخاب و طبق برنامه و بدون تاخیر انجام گردد .
- هیچگاه نباید طیور را در مواقع بروز استرس همچون نوک چینی ، نقل و انتقال ، درجه حرارت بالا و...واکسینه کرد. واکسیناسیون باید در طیور سالم و عاری از بیماری انجام شود .
- قبل از واکسیناسیون به مشخصات واکسن از جمله کارخانه سازنده ، شماره سریال ، تاریخ خاتمه اعتبار واکسن و نحوه مصرف آن توجه نموده و باید از دستورالعمل کارخانه سازنده در مورد نحوه نگهداری ، آماده سازی و مصرف واکسن تبعیت نمود .
- واکسنها از کارخانه های سازنده واکسن معتبر و شناخته شده تهیه و با شرایط مناسب ، حمل و براساس توصیه شرکت سازنده واکسن نگهداری شوند .
- کلیه مراحل واکسیناسیون زیر نظر دامپزشک مزرعه انجام شده و واکسنها به مقدار کافی ( دز مناسب ) مورد استفاده طیور قرار گیرند .
- نمونه گیری خون و انجام تستهای مربوط به آن می تواند نتایج واکسیناسیون و همچنین وجود بیماری در گله را به خوبی نشان دهد .
- بین دو واکسیناسیون بایستی حتی المقدور فاصله ایی در نظر گرفته شود تا استرس ناشی از واکسن قبلی برطرف شده ودر روند ایمنی زایی اختلال بوجود نیاید .
- در مواقع تجویز واکسیناسیون از طریق آب آشامیدنی از ظروف فلزی در تهیه محلول واکسن استفاده نشود و آب مصرفی باید عاری از کلر، دارو و هرنوع ماده شیمیایی دیگری باشد .
- بعد از انجام واکسیناسیون ، بایستی به دقت تمامی وسائل و تجهیزات استفاده شده با آب جوش شستشو و ضدعفونی شوند و وسائل غیر قابل مصرف از جمله شیشه های واکسن باید جمع آوری و سریعا معدوم شوند .
- مقدار دز ، تاریخ خاتمه اعتبار و طریقه مصرف دارو و شرایط نگهداری آن بر طبق توصیه کارخانه سازنده آن باشد و از مصرف خودسرانه و بی رویه داروها خصوصا آنتی بیوتیکها بدون انجام کشت و تست آنتی بیوگرام پرهیز شود .
- میزان تلفات گله به دقت تحت نظر باشد وحتما باید آمار و ارقام مربوط به آن برای هر سالن به طور جداگانه ثبت شود .
- تلفات را باید در ابتدای روز وهر چه سریعتر قبل از گندیدگی لاشه ها ، تجمع مگس و وقوع کانی بالیسم جمع آوری نمود.
- از بین بردن تلفات به روشی انجام شود که ضمن جلوگیری از آلودگیهای محیطی از انتقال آلودگی به سایر مرغداریها جلوگیری گردد .
- حمل مرغ زنده به کشتارگاه باید در شرایط مناسب ( زمان بارگیری ، شرایط حمل ، استفاده از کامیونهای دارای قفس ضدعفونی شده و ...) صورت گیرد .
- در بین دو دوره پرورش جهت از بین بردن سیکل بیماریزایی عوامل بیماریزا فاصله زمانی در نظر گرفته شود ( با توجه به شرایط آلودگی منطقه حداقل 15 روز ) .
- کود حاصل از مرغداری در داخل مزرعه و یا در مزارع هم مرز مرغداری پخش و انبار نگردد و با شرایط مناسب حمل شود ( با ماشینهای مخصوص حمل کود و با پوشش مناسب، جهت جلوگیری از ریخت و پاش در منطقه ) .
- حشرات و جوندگان عامل مهمی برای انتشار بیماری محسوب می شوند ، قبل از تکثیر در مرغداری باید ازطریق سمپاشی ، طعمه گذاری و ... از بین بروند.
- پاکسازی ، شستشو و ضدعفونی صحیح سالنها از اساسی ترین اصول برنامه امنیت زیستی منسجم بوده و تضمین کننده موفقیت در پرورش خواهند بود .
- تجهیزات جهت آماده سازی و شستشوی سالنها از قبیل دستگاه سمپاش ، شعله افکن و ... در واحدهای پرورش طیور موجود باشد و همچنین وسایل مرغداری باید از انواعی باشد که متناسب با استانداردهای فنی و بهداشتی بوده و به راحتی قابل حمل و نقل ، شستشو و ضدعفونی باشند .
- توصیه می شود که یک تست باکتریولوژیکی صورت گیرد تا بتوان بهترین نوع ترکیب ضدعفونی را با توجه به آلودگی منطقه تعیین نمود .
- برای جلوگیری از مقاومت میکروارگانیسمها برضد مواد ضدعفونی کننده باید بعد از هر دوره زمانی ، مواد ضد عفونی کننده تعویض شوند
امنیت زیستی یک برنامه مدون بوده که باید به طور کامل انجام و کنترل گردد ، این برنامه شرایطی را فراهم می آورد تا عوامل بیماریزا وارد مزرعه پرورشی نشده ویا در صورت حضوراین عوامل در محیط سالن پرورش موجب حذف ویا به حداقل رساندن آنها به یک سطح نسبتا و یا کلا بی خطر گردد .
لازم به ذکر است یکی از اساسی ترین اصول در هر برنامه امنیت زیستی ، انعطاف پذیری و قابلیت اجرایی آن می باشد. یعنی طراحی همگام با آخرین پیشرفتهای علمی که بتوان به طور صد در صد ازآن تبعیت نمود ، این برنامه ها باید منطقی بوده وتمامی افراد فارم در هر رده پرسنلی قادر به درک آن باشند .
اجرای صحیح موارد امنیت زیستی اهمیت بسیار زیادی در فراهم آوردن شرایط مناسب برای بروز حداکثر توان بالقوه ژنتیکی گله های طیور دارد، بنابراین برنامه های امنیت زیستی را نباید به عنوان یک هزینه غیر ضروری تلقی نمود بلکه این برنامه ها پایه و اصول یک سرمایه گذاری مطمئن و درازمدت برای تامین آینده ایی روشن و سود آور می باشند.
